Oversterfte Covid

Door Maarten Keulemans

 25 januari 2023, 00:00

Dat de coronapandemie van alles teweeg zou brengen in de statistieken van leven en dood, dat hadden demografen wel verwacht. Maar inmiddels lijkt er iets grondig mis. Vorig jaar gingen er in maar liefst 38 van de 52 weken meer mensen dood dan vóór corona het geval was. Meer dan tien onderzoeken zijn inmiddels van start gegaan om met spoed uit te vogelen hoe dat komt.

Definitieve antwoorden op de vraag waar de oversterfte vandaan komt zijn er nog niet. Maar dat wil nog niet zeggen dat onderzoekers geen idee hebben wat er speelt. Want aanwijzingen en gegronde vermoedens zijn er wél.

Hoe het begon

• Het raadsel met de oversterfte begint bij deze grafiek. Een slingerende band, van de ‘verwachte sterfte’.
  De band geeft weer hoeveel overlijdens er in een gegeven jaar worden verwacht, gebaseerd op hoeveel mensen er in eerdere jaren overleden.
  Dat de sterfte hoger ligt in de winter, komt doordat er dan altijd gemiddeld wat meer ouderen doodgaan, bijvoorbeeld aan de griep.
  De bandbreedte geeft de grenzen aan van wat gemiddeld genomen nog binnen de verwachting valt.

• Maar in werkelijkheid houdt de sterfte zich lang niet altijd aan de verwachting.
  Begin 2018 was er een ernstige griepgolf en gingen veel meer mensen dood dan verwacht. Een oversterftepiek, van in totaal liefst 9.444 extra sterfgevallen.
  Pas in het voorjaar zakte de sterfte weer naar het normale niveau.

• Begin 2019 sloeg de griep opnieuw wat harder toe dan gewoonlijk, al was het niet zo erg als het jaar daarvoor. Een aantal weken was er oversterfte.
  En let op het piekje van extra sterfte in de zomer van 2019. Die zomer was het extreem heet in Europa: voor het eerst werd het in Nederland warmer dan 40 graden. Hitte leidt in de regel ook tot oversterfte.

En toen, begin 2020, kwam er een heel nieuwe ziekte bij: covid-19.

II

De coronajaren: 10 duizend vermiste doden

• In februari 2020 bereikte het coronavirus ons land. Enkele weken later begonnen op grote schaal mensen aan corona te overlijden. Dat duwde de sterfte omhoog.

Zes weken lang was er een oversterftepiek. In totaal waren er zo’n 8.400 sterfgevallen meer dan in andere jaren. Dat is precies het aantal mensen dat die weken aan corona overleed. De oversterftepiek werd volledig veroorzaakt door corona.

Met de eerste lockdown lukte het om het virus weer enigszins onder controle te krijgen. Begin mei daalde het aantal coronadoden en zakte de sterfte terug naar de, voor de tijd van het jaar, normale cijfers.

Ook de zomer van 2020 was erg heet. De recordlange hittegolf van augustus gaf een bescheiden oversterftepiek.

• Zo werd het najaar. De tweede coronagolf, versterkt door de ‘Britse variant’, spoelde over het land. De oversterfte liep weer op.

Tussen eind september en eind januari overleden er die winter zo’n 9.500 mensen méér dan gebruikelijk voor deze periode.

Toen wetenschappers van het CBS de doodsoorzaken van de overlijdenscertificaten verwerkten, ontdekten ze iets verrassends. Er waren die golf 13.254 mensen overleden aan corona. Méér dan er oversterfte was.

Kennelijk had corona ook mensen ‘afgepakt’ van andere doodsoorzaken, zoals de griep – een virus dat dit jaar vanwege alle coronamaatregelen niet doorbrak.

Het werd 2021. Het vaccineren begon. Geleidelijk begon de coronasterfte af te nemen. Ruim een halfjaar was er nauwelijks oversterfte, op een enkele week na.

• Maar toen werd het herfst. Corona stak opnieuw de kop op, met een nieuwe, extra besmettelijke, meer ziekmakende variant: de deltavariant. De derde golf diende zich aan.

Ook nu gebeurde er iets dat men niet had verwacht. Van september tot en met eind december was er een oversterfte van 11,3 duizend mensen. Terwijl er in die tijd maar 7,8 duizend mensen overleden aan de gevolgen van covid-19, bleek toen men naderhand de doodsoorzaken invulde.

Er waren eind 2021 dus zo’n 3,4 duizend overlijdens ‘teveel’, die niet zijn toe te schrijven aan corona.

Maar waaraan overleden deze mensen dan wél? 

• De eerste maanden van 2022 zakte de sterfte terug naar het normale niveau. Veel mensen waren intussen goed beschermd, door inenting of door een infectie zelf door te maken.

Bovendien had de besmettelijkere, maar mildere omikronvariant inmiddels alle eerdere varianten verdrongen.

• Maar eind maart 2022 begon er toch weer een langdurige periode van oversterfte, die de rest van het jaar zou aanhouden.

Inmiddels zijn er zo’n 10 duizend Nederlanders méér overleden dan demografen hadden verwacht, bovenop de 46.238 officieel vastgestelde coronadoden.

Wat kan er met die mensen zijn gebeurd?

III

De verdachten: wat kan er zijn gebeurd?

Denk de coronadoden even weg, en je houdt de zwarte lijn over. De eerste twee oversterftepieken (in 2020) worden haast volledig verklaard door corona; tijdens de tweede golf was er zonder corona zelfs óndersterfte geweest.

Maar vanaf eind 2021 begint de sterfte ook zónder corona hoger uit te komen.

Er staan ruwweg drie verdachten op de lijst.

Eerst maar die verleidelijke gedachte, populair op dwarse internetsites: de vaccins.

De onverklaarde component van de oversterfte ontstond immers pas eind 2021, nadat men massaal ging vaccineren. Hebben die een of andere nog onbekende bijwerking, waardoor mensen massaal doodgaan?

Hoewel bijwerkingencentrum Lareb ervan uitgaat dat er, na 33 miljoen coronaprikken, inderdaad enkele Nederlanders zijn overleden aan de gevolgen van de vaccinatie, denken nagenoeg alle betrokken wetenschappers niet dat vaccins de oversterfte kunnen verklaren.

Kijk maar wat er gebeurt als je de onverklaarde oversterfte (onder) afzet tegen de gezette prikken (boven). Begin 2021 werd er veel geprikt, maar was er weinig oversterfte. En eind 2021 was de oversterfte al op zijn hoogtepunt vóórdat de boostercampagne begon.

Dat klopt dan ook met de internationale wetenschappelijke literatuur. Bij vergelijkingen van miljoenen wel en niet ingeënte personen, blijken er bij de gevaccineerde mensen steevast niet substantieel méér overlijdens te zijn.

Integendeel: in de vijf weken na vaccinatie heeft iemand die is geprikt zelfs iets mínder risico om dood te gaan, ontdekten wetenschappers van het RIVM. Dat is in de grafiek hieronder te zien. De verticale lijntjes tellen het aantal weken na vaccinatie. De dikkere, horizontale lijn bij ‘1,0’ is de ‘gewone’, gemiddelde kans op overlijden.

De overlijdensrisico’s van net gevaccineerde mensen (rood) zitten daar iets onder.

Wie is gevaccineerd, heeft dus geen verhoogde overlijdenskans, en de vaccinatiecampagnes vallen niet samen met de oversterftegolven.

Er is nog iets: het internationale beeld. Hoe méér er in een land werd gevaccineerd, des te mínder oversterfte er was.

Dat is te zien op deze kaart, van 2021. Vooral in de minder goed gevaccineerde Oost-Europese landen was er veel oversterfte. Juist weer minder oversterfte was er in Scandinavië. Terwijl men daar het meest vaccineerde van heel Europa.

Goed, maar wat kan de oversterfte dan wél verklaren?

Een belangrijke kandidaat is de overbelasting van de zorg.

Tijdens corona raakten de ziekenhuizen zó vol, dat veel behandelingen en consulten werden uitgesteld of geschrapt. In totaal ruim 300 duizend niet-spoedeisende medische ingrepen, zijn volgens het RIVM om die reden niet doorgegaan.

Dat kan hebben geleid tot extra sterfgevallen later, bijvoorbeeld doordat bepaalde ziekten te laat werden ontdekt, of doordat kwetsbare patiënten sneller zijn verslechterd. Momenteel zijn elf onderzoeken gestart om nader uit te zoeken wat er precies aan de hand is.

Maar er is nóg een mogelijke verklaring van de oversterfte: corona zelf.

De oversterfte (blauw) deint namelijk verdacht op en neer met het ritme van de coronagolven, afgemeten aan de hoeveelheid virus in de riolen (grijs), zo blijkt uit deze weergave van onderzoeker Ruben van Gaalen van het CBS:

Dat kan betekenen dat er bij de oversterfte mensen zitten die overleden aan corona zonder dat artsen dat weten. Vooral bij oude mensen is corona lang niet altijd goed zichtbaar.

Een andere, verontrustende mogelijkheid is dat er meer mensen overlijden aan ‘gewone’ milde corona dan verwacht. Die mensen overlijden dan aan bijvoorbeeld een hartstilstand of beroerte, zonder dat artsen het verband leggen met corona.

Eerder dit jaar onderzochten Amerikaanse wetenschappers welk risico mensen na milde corona hebben op allerlei hart- en vaatziekten. Dit is wat ze ontdekten:

U ziet hier een lijst van diverse ernstige hart- en vaataandoeningen: van beroerte tot verschillende soorten trombose.

In de tweede kolom het risico op de aandoening in kwestie, ten opzichte van mensen die geen corona-infectie hadden. Het risico op myocarditis bijvoorbeeld (ontsteking van de hartspier) is in het jaar na milde corona vier tot acht keer verhoogd.

In de rechterkolom staat dat nog eens uitgedrukt in aantal gevallen. Neem beroertes: per duizend mensen die corona hebben gehad, zullen er vijf tot zeven mensen extra een beroerte krijgen, ontdekten de Amerikanen.

Dat zijn verontrustende cijfers. Wie milde corona heeft gehad, heeft de maanden daarna verhoogd risico op allerlei akelige aandoeningen aan hart en vaten. Ook deze maand gepubliceerde Britse cijfers bevestigen dat beeld.

De meeste experts die de oversterfte bestuderen denken dat het niet het een óf het ander is. Waarschijnlijk is er sprake van meerdere factoren, die bij elkaar optellen of die elkaar aflossen. Bovendien is denkbaar dat de coronacrisis diverse al bestaande problemen heeft versterkt.

Dat brengt ons op de laatste inzichtgevende grafiek, die onlangs werd gepresenteerd door Jolande Sap van het Maatschappelijk Impact Team (MIT) corona:

Al zeker sinds 2015 nam het aantal vacatures in de zorg toe. En in de coronajaren is dat probleem verergerd.

Let overigens op de lichte knik omlaag in 2020, bij het begin van de coronacrisis. Het moment, waarop men alle zeilen bij zette om de toestroom van patiënten het hoofd te bieden.

Niet alleen het aantal vacatures, ook het ziekteverzuim onder zorgmedewerkers is in de coronajaren sneller toegenomen.

De gevolgen laten zich raden: langere wachtlijsten, behandelingen die niet kunnen doorgaan, druk om behalve goed ook snel te werken. Zou dit ook een deel van de oversterfte kunnen verklaren?